بررسی اثر تنش خشکی بر میزان عصاره، ماده موثره تریگونلین، بنیه و خصوصیات فیزیکی و هندسی بذر ژنوتیپ های شنبلیله (trigonella foenum-graceum l .)

خشکی یکی از مهم¬ترین تنش¬های غیر زیستی است که رشد و تولید گیاهان زراعی را تحت تاثیر قرار می¬دهد. این پژوهش با هدف بررسی خصوصیات جوانه¬زنی و بنیه، خصوصیات فیزیکی و هندسی، میزان عصاره و ماده موثره تریگونلین در بذور حاصل از شش توده گیاه شنبلیله که در شرایط بدون تنش، تنش ملایم، تنش متوسط و تنش شدید (به ترتیب آبیاری پس از تخلیه 20، 40، 60 و 80 درصد رطوبت قابل استفاده خاک) تولید شده بودند، به اجرا درآمد. نتایج نشان داد که اثر محیط رطوبتی و اثر ژنوتیپ برای صفات مرتبط با جوانه¬زنی و بنیه بذر و صفات عصاره بذری و تریگونلین در سطح احتمال یک درصد معنی¬دار بود. در بررسی خصوصیات فیزیکی و هندسی اثر محیط رطوبتی برای اکثر صفات به جز قطر معادل دانه، دانسیته واقعی، ظرفیت آبگیری، شاخص ظرفیت آبگیری و وزن مخصوص ظاهری معنی¬دار بود. میانگین درصد جوانه¬زنی با کاهش 30 درصدی از 99 درصد در شرایط نرمال به 69 درصد در شرایط تنش خشکی کاهش یافت. همچنین سرعت جوانه ¬زنی با کاهش 32 درصدی از 15 بذر جوانه¬زده در روز در شرایط نرمال به 10 بذر جوانه¬زده در روز در شرایط تنش متوسط کاهش نشان داد. میانگین ضریب کرویت دانه با اعمال تنش خشکی افزایش یافت بطوریکه با افزایش 5 درصدی از 59 درصد در شرایط عدم تنش به 64 درصد در شرایط تنش خشکی شدید افزایش نشان داد. صفت آماس دانه در گذر از شرایط نرمال به شرایط تنش خشکی 60 درصد (متوسط)، کاهش 20 درصدی و در گذر از شرایط نرمال به تنش خشکی 80 درصد، کاهش 36 درصدی داشت. میانگین صفت تریگونلین در گذر از شرایط نرمال به شرایط تنش، در تنش رطوبتی 40 درصد (ملایم)، افزایش 5 درصدی و در تنش رطوبتی 60 درصد، افزایش 41 درصد و در تنش رطوبتی 80 درصد، افزایش 21 درصدی را نشان داد. بیشترین میزان تریگونلین را ژنوتیپ یزد در هر دو شرایط تنش رطوبتی 60 و 80 درصد (به ترتیب با میزان 90/0 و 78/0 میلی¬گرم/گرم) به خود اختصاص داد. کمترین میزان تریگونلین را ژنوتیپ شیراز در هر چهار محیط رطوبتی نشان داد. نتایج همبستگی صفات در بررسی جوانه¬زنی بذور نشان داد که در شرایط عدم تنش شاخص تنش جوانه¬زنی (gsi) با سرعت و درصد جوانه¬زنی رابطه معنی¬داری نشان نداد؛ اما در شرایط تنش خشکی متوسط، بین gsi و سرعت جوانه¬زنی و درصد جوانه¬زنی همبستگی مثبت و معنی¬داری (**98/0) مشاهده شد. همبستگی صفات فیزیکی و هندسی نشان داد که در شرایط عدم تنش، ضریب کرویت دانه با صفات قطر دانه، میانگین حسابی قطر، میانگین هندسی قطر و وزن هزار دانه همبستگی منفی و معنی¬داری و با صفات آماس دانه، ظرفیت آبگیری و شاخص ظرفیت آبگیری همبستگی مثبت و معنی¬دار نشان داد. در شرایط تنش رطوبتی 60 درصد، ضریب کرویت دانه با صفات قطر و ضخامت دانه همبستگی منفی و بالایی داشت و با صفات میانگین حسابی قطر (**99/0)، میانگین هندسی قطر (**98/0)، سطح جانبی دانه (**98/0) و سطح مقطع دانه (**98/0) همبستگی مثبت و بالایی نشان داد. در تنش رطوبتی 80 درصد، ضریب کرویت دانه با هیچ صفتی همبستگی مثبت نداشت و با صفات میانگین حسابی و هندسی قطر دانه، سطح جانبی و سطح مقطع دانه همبستگی منفی و معنی¬دار نشان داد. نتایج گروه¬بندی ژنوتیپ¬های مورد بررسی براساس صفات مرتبط با جوانه¬زنی بذور نشان داد که در شرایط عدم تنش و تنش خشکی متوسط ژنوتیپ¬ها به سه کلاستر تقسیم¬بندی شده¬اند. گروه¬بندی ژنوتیپ¬ها براساس خصوصیات فیزیکی نشان داد که در شرایط عدم تنش و در شرایط تنش رطوبتی 60 درصد ژنوتپ¬ها به سه گروه تقسیم بندی شده¬اند، در شرایط رطوبتی 80 درصد ژنوتیپ¬های شنبلیله در دو گروه قرار گرفتند. تلاقی بین ژنوتیپ¬های دارای حداکثر فاصله ژنتیکی به عنوان والد مناسب، جهت بهبود ژنتیکی تحمل به تنش قابل توصیه می¬باشد.